Projekt europejski ISTRA

Improving STudent's Reading Abilities

Cytaty o książce
Historia książki
Ciekawostki ze świata książek
10 najlepszych książek europejskich
Słynni europejscy literaci
Uczniowie czytają
Nauczyciele czytają
Rodzice czytają
Artykuły
Projekty
Klub Młodego Twórcy
Biblioteka
Linki

Strona główna

Historia książki

NARODZINY PISMA
Początkowo, jeszcze w epoce wspólnot pierwotnych, poprzez epoki myśliwskie, rolnicze do osiadłego rzemiosła i wspólnot rodowych, człowiek wytworzył pierwsze znaki pamięciowe (mnemotechniczne), a także sposób komunikowania wiadomości za pomocą ich obrazowego
przedstawienia. Połączenie pisma z elementami mowy otworzyło dalszą drogę temu sposobowi komunikowania się. Wyróżniamy na tej drodze cztery zasadnicze etapy: używane w piśmie znaki wyobrażały najpierw pojęcia, następnie wyrazy, potem sylaby, a w końcu głoski. Stąd pisma: wyrazowe (każdy wyraz wymaga osobnego znaku np. współczesne pismo chińskie), sylabowe, i wreszcie alfabetyczne. Najstarsze zabytki piśmiennictwa pochodzą z Egiptu z okresu 3000 lat p. n. e. (np. zwój papirusowy z hieroglifami z ok. 2400 roku przed Chrystusem).
KSIĄŻKA W STAROŻYTNOŚCI
Od hieroglifów poprzez pismo starosemickie prowadzi droga rozwoju alfabetów greckiego i łacińskiego, aż wreszcie do pism wszystkich kulturalnych narodów. Sztukę pisania ceniono wysoko w wielu krajach starożytnych, a w Grecji i Rzymie używano nawet szkolonych do tego celu niewolników (servi litterati), których zwano librarii. Gdy doraźne kopiowanie przez same zainteresowane osoby nie zaspokajało już potrzeb rosnącego zapotrzebowania na słowo pisane, zjawia się pośrednik: księgarz - nakładca (bibliopola), który na swój koszt i ryzyko, a pracą niewolników, powiela pewną liczbę egzemplarzy określonych dzieł i sprzedaje je. Autor dzieła nie otrzymuje z tego tytułu żadnego honorarium, a korzyści materialnych może się spodziewać wyłącznie od swoich ewentualnych mecenasów. Jego własności nie chronią żadne prawa. Taki handel rękopisami uprawiano od czasów starożytnych. W Grecji w V w. p. n. e. istniały już składy ksiąg. Do rozwoju handlu książkami przyczynia się w dużym stopniu działalność Biblioteki Aleksandryjskiej, która sama będąc głównym nabywcą, ustalała także podstawę najlepszych tekstów do kopiowania. Do najstarszych znanych bibliotek należy słynny zbiór tabliczek glinianych z pismem klinowym odnaleziony w Niniwie w Babilonii, w pałacu króla Assurbanipala (668-626). Biblioteki królewskie w Egipcie mają swoje początki już 1400 lat p.n.e. Sławnym ośrodkiem bibliotekarskim było też miasto Pergamon w Azji Mniejszej dzięki bibliotece ze zbiorami ponad 200 000 zwojów, rozbudowanej przez króla Eumenesa II (197-158). Pierwszą bibliotekę publiczną w Rzymie założył w 39 r. Cajus Asinius Pollio.
KSIĄŻKA W ŚREDNIOWIECZU
Nie wystarcza już zwój papirusowy, zapisywany jednostronnie. Wytwarzaniem ksiąg zajmują się klasztory i książki przeznaczone dla celów kultu i religii są bogato zdobione i zaopatrywane w kosztowne oprawy. Zaczęto używać jako materiału piśmiennego pergaminu tj. specjalnym sposobem garbowanej skóry koźlej, owczej lub cielęcej. Z pergaminu tworzono początkowo taśmy i zwoje, ale dopiero w VIII w. zdoła on wyprzeć papirus. Na pergaminie pisano z początku trzciną, a od V w. piórami ptasimi, głównie gęsimi. Pergamin został wyparty przez papier, który okazał się tańszy i praktyczniejszy w użyciu. Pochodzi on z Chin, a początkami sięga II w. p.n.e. Nowe materiały piśmienne - pergamin i papier - wyrugowały z biegiem czasu niewygodny w użyciu zwój, doprowadzając do powstania nowej formy książki - kodeksu. Kilka lub kilkanaście przełamanych kart poskładanych po dwie (binion), trzy (ternion), cztery (quaternion - najczęściej stosowany), a nawet więcej tworzyło pierwsze kodeksy. Przez długi czas podobnie jak w zwojach umieszczano w kodeksach tytuł dzieła na końcu tekstu jako tzw. kolofon, który mógł zawierać również subskrypcje, a więc imię skryby i inne dane wydawnicze. Zapisywanie ksiąg składało się z następujących czynności: po utworzeniu składek, czyli poszytów zaznaczano w nich przez nakłucie rozmiary kolumny pisma, a następnie stronice liniowano delikatnym, tępym rysikiem, od wieku XII najczęściej sporządzanym z ołowiu (stąd nasz ołówek). W obrębie tych linii pisarz wypełniał karty obustronnie tekstem, zostawiając wolne miejsca dla ozdobnych inicjałów i tytułów rozdziałów. Tekst pisano czarnym atramentem, zaś wyrazy, które chciano wyróżnić, pisano albo podkreślano lub przekreślano glinką czerwoną, czyli rubryką, później zaś minią, tj. czerwienią ołowianą. Pracę tę, zwaną rubrykowaniem, wykonywał początkowo sam pisarz lub kopista, później (od XIII w.) specjalny rubrykator czy miniator. Gdy jakiś rękopis chciano szczególnie upiększyć, zaopatrywano go w inicjały i bordiury (obrzeżenia) malowane, nieraz dodawano kolorowe i złocone obrazki, tzw. miniatury. Malowania, czyli iluminowania rękopisów dokonywali specjaliści iluminatorzy. Taką ksiegę oprawiano w rozmaity sposób zależnie od przeznaczenia księgi, w drewno, płótno, skórę, czy w charakterystyczną oprawę sakwową. Okładki często były dodatkowo zdobione i wzmacniane przed zużyciem okuciami rogów, czy guzami z metalu. Charakterystyczne dla średniowiecza były biblioteki klasztorne. W nich zachowały się pomniki piśmiennictwa starożytnego i średniowiecznej nauki (głównie filozofia chrześcijańska, scholastyka). Rola tych bibliotek jest tym większa, że poza nimi istniało niewiele ośrodków bibliotecznych.
WYNALAZEK DRUKU
Wynalezienie druku przypisuje się Janowi Gutenbergowi z Moguncji, przyjmując jako datę tego wydarzenia rok 1440. Były to czasy, kiedy powielania tekstów dokonywano drogą ręcznego przepisywania, a więc sposobem pochłaniającym za dużo czasu i wysiłku, aby mógł zaspokoić rosnące wymagania, wynikające z potrzeby coraz to szerszego rozpowszechniania książki i wiedzy. Sztuka drukarska, z początku otoczona tajemnicą, rozpowszechnia się po całym ówczesnym świecie. Po rozbiciu warsztatu Gutenberga, jego uczniowie szerzą ową "czarną sztukę" po całej ówczesnej kulturalnej Europie. Druk w oczywisty sposób wpłynął na życie książek, podobnie jak i na kształt i charakter ówczesnych bibliotek. Pierwsze publiczne biblioteki powstały we Włoszech, kolebce nowych światopoglądów, już w drugiej połowie XV w. Stopniowo zanikają skryptoria, powstają nowe przemysły książkowe, produkcja i handel książkami przechodzą do rąk świeckich, biblioteka zaś przejmuje nowoczesne funkcje obsługi szerszych kręgów czytelniczych.
KSIĄŻKA XVI w.
Produkcja książki zaczyna być jedną z ważnych gałęzi manufaktury, stając się powoli rentownym interesem. W dobie reformacji książka staje się ważnym czynnikiem oświecenia i rozwoju języka narodowego. Jednocześnie w XV i XVI w. ukazuje się wiele dzieł odtwarzających kulturalną spuściznę świata starożytnego. W drugiej połowie XVI w., przenika do bibliotek duch baroku, przejawiający się w przepychu rozległych sal pokazowych oraz w bogatych oprawach książek. Stać na to głównie rody książęce i magnackie. Księgozbiory te mają z reguły jeszcze charakter prywatny, lecz tu i ówdzie udostępnia się je także uczonym. Wraz z nieszczęśliwymi warunkami politycznymi następuje w XVI w. ogólny upadek kultury, co wpływa na znaczne obniżenie poziomu drukarstwa.
KSIĄŻKA XVII w.
Powoli zaczyna się rozkład urządzeń feudalnych z równoczesnym nadejściem form ustroju kapitalistycznego, związanych z tym zmian społecznych, w dziedzinie zaś kultury - wyłania się wolno duch nowej epoki Oświecenia. We Francji i nad całym drukarstwem XVII w. góruje paryska Imprimérie; Royale (Drukarnia Królewska) powołana do życia przez Ludwika XIII z inicjatywy kardynała Richelieu w 1640, kiedy ówczesny kulturalny świat obchodził 200-lecie wynalezienia druku. Rozporządzała ona znacznymi środkami i najlepszymi fachowcami; nie krępowana cenzurą jak inne, mogla wspierać rządy absolutystyczne i głosić przeciwko wrogom wewnętrznym — hugonotom. Jej wielotomowe okazałe wydawnictwa z różnych dziedzin, wykonywane starannie piękną czcionką, bogato zdobione, miały imponować. We Włoszech, podobnie jak we Francji, nad wszystkimi drukarniami góruje jedna, nosząca nazwę Tipografia Poliglotta della Sacra Congregazione de Propaganda Fide, założona w 1626r. do walki kontrreformacyjnej i działalności misyjnej, wyposażona w tym celu w czcionki wielu języków (w tym licznych wschodnich).
KSIĄŻKA EPOKI OŚWIECENIA
W wieku XVII i XVIII ustrój feudalny przybiera cechy tzw. oświeconego absolutyzmu. Oświecenie rozszerzając się po Europie wywołuje pęd do badań naukowych, dla których organizuje się oddzielne akademie. Powstaje nowy rodzaj przedsiębiorstw uniwersalnych obejmujących wszystkie gałęzie wytwarzania i rozprowadzania książek, charakterystyczny dopiero dla XIX i XX w. Do znacznego rozkwitu doszedł "przemysł książkowy" przede wszystkim we Francji, a to dzięki rodzinie drukarskiej Didotów, której członkowie wprowadzili nowego typu antykwę (o charakterystycznych znacznych różnicach między liniami grubymi a cienkimi), udoskonalili stereotypię i wydali szereg pięknych książek ilustrowanych miedziorytami. Najwybitniejszy z "dynastii" Didotów - Franciszek Ambroży (1730-1804) jest wynalazcą papieru welinowego (gładki, na wzór pergaminu, bez śladów prążków), on też udoskonalił system mierzenia czcionek wynaleziony przez Fourniera i ustalił tzw. punkt drukarski o wymiarze 0,37 mm. W całej europie wybitni drukarze i wydawcy usprawniają drukowanie. Wprowadzane są nowe wzory i kroje czcionek klasycznych (Caslon, Baskerville, Bowyer, Breitkopf), ten ostatni wynajduje także stop do odlewania czcionek o podwyższonej twardości, oraz sposób drukowania nut, a nawet map. Książki stają się arcydziełami sztuki typograficznej, a wiele rozwiązań tamtych czasów stosowane jest do dziś.
KSIĄŻKA OKRESU REWOLUCJI PRZEMYSŁOWEJ
Wiek XIX to rozkwit kupiectwa i mieszczaństwa, umożliwił on szerokim warstwom dostęp do zdobyczy wiedzy i techniki. Znamieniem tej epoki jest zarazem wyrastanie do potężnego znaczenia — prasy i czasopismiennictwa, dyktujących w imię pośpiechu techniczne udoskonalenia w drukarstwie. Fryderyk König zasłynął zbudowaniem prasy dociskowej tzw. pedałówki lub tyglówki, która posługiwała się jeszcze płaską płytą dociskową, ale przy pionowym ustawieniu formy drukarskiej. Przełom w zakresie druku stanowiła jednak dopiero mechaniczna prasa pośpieszna, opatentowana przez niego w Lipsku w 1811r. Najistotniejszym elementem nowej maszyny jest zastąpienie płyty dociskowej — walcem. Prasę pośpieszną Königa o dwóch cylindrach (Doppelmaschine) zastosowano po raz pierwszy w Londynie do druku Times'a (nr z 29.XI.1814 r.), którego cały nakład odbito w ciągu jednej nocy. Artykuł wstępny dziennika został poświęcony omówieniu doniosłego wydarzenia, które zapoczątkowało nową erę w rozwoju drukarstwa i prasy. Tak więc postęp techniczny w dziedzinie drukarstwa umożliwił rozkwit prasy codziennej, który osiągnie swoje szczytowe nasilenie dzięki maszynie rotacyjnej. W ciągu XIX w. zachodzą zasadnicze przemiany w organizacji wewnętrznej i budownictwie bibliotecznym, cośmy zauważyliśmy na przykładzie British Museum. Dawny system salowy musi runąć pod olbrzymim naporem książek i zwiększającym się stopniowo napływem czytelników. Następuje rozdział pomieszczeń użytkowych od magazynów książkowych, ozdobne szafy ścienne muszą ustąpić gęsto ustawionym półkom na całej przestrzeni magazynowej. Dla czytelników przeznacza się osobne sale z podręcznym księgozbiorem, z katalogami, czytelnie otrzymują górne oświetlenie. Jak widać, jest to zaczątek nowoczesnych urządzeń bibliotecznych.